Bu makalede 19. yüzyıl üzerinde yoğunlaşarak, Osmanlı dönemi İnegöl’ünde sosyo-ekonomik yapının temel özellikleri ele alınmaktadır. 19. yüzyıl ortalarında İnegöl, yedi bin civarındaki nüfusuyla bölgenin önemli yerleşim yerlerinden biriydi.
Çalışmada kazada tarım, sanayi ve ticaretin durumu hakkında değerlendirmelerin yanında, İnegöl’e özgü olarak öne çıkan kerestecilik, madencilik gibi faaliyetlere dair bilgiler verilmektedir.
Ayrıca özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında İnegöl çevresinde göç ve iskân faaliyetleri gerçekleşmiş ve bunlar demografik yapı üzerinde etkili olmuştur. İnegöl’ün sosyal tarihini yakından ilgilendiren bu göç hareketlerinin incelenmesi de çalışmanın hedefleri arasındadır.
Osmanlı arşiv belgelerine dayalı olarak yaptığımız tespitlere göre, İnegöl’de tarım, madencilik ve kerestecilik faaliyetleri ekonomik olarak öne çıkmaktaydı. Buğday ve arpa en yaygın üretilen ürünler arasındaydı. İpekbö-
cekçiliği ekonomik değeri hayli yüksek bir faaliyetti. Marmara’da inşa edilen gemilerin kereste ihtiyacının karşılanmasında İnegöl bölgesi öne çıkmaktaydı.
Yine bölgede nohut, mercimek, pirinç ve tütün gibi ürünlerin tarımı yapılmaktaydı. Arşiv belgelerinde vergi tahsiliyle ilgili belgelerden hareketle, ne tür tarımsal ürünlerin yetiştirildiğine dair bazı sayısal bilgiler de verilmiştir.
İnegöl sahip olduğu kaynak donanımıyla Bursa ve İstanbul başta olmak üzere Marmara havzasındaki yerleşim yerleriyle çeşitli ekonomik ilişkilere sahip olmuştu. Bir bütün olarak bakıldığında, bölgedeki ekonomik faaliyetler ana özellikler itibariyle tarımsal yapılara dayalı olmasına rağmen, oldukça farklı türde iktisadi faaliyetler gelişme zemini bulmuştu.
İpekböcekçiliğinden ormancılığa, madencilikten maden sularına kadar hayli değişken iktisadi faaliyetler bölge ekonomisi açısından önem kazanmıştı.
Bu çalışmada 19. yüzyıl Osmanlı arşiv belgelerinden hareketle İnegöl ve çevresinin sosyo-ekonomik hayatının genel bir görüntüsü verilmeye çalışılmıştır.
I. Nüfus ve Göçler
İnegöl Bursa ve çevresindeki yerleşim yerleri dikkate alındığında nispeten kalabalık nüfusuyla dikkat çekmekteydi. 1831 tarihli ilk verilere göre, İnegöl nüfusu 5.319’u Müslüman 1.498’i gayrimüslim olmak üzere 6.817 ki- şiydi (Karal, 1995: 95 ve 100). 1845 tarihli bir belgede ise, bu rakamın toplamda 7.303 olduğu kaydedilmekteydi (BOA, A.D. 3258: 1261). Bu dönemin nüfus bilgileri, vergi ve asker potansiyelini tespite yönelik olduğu için, genellikle sadece erkek sayımlarını yansıtmaktaydı (Güneş: 2014).
Bu nedenle toplamrakamları tahmin ederken kadın nüfusu da dikkate almak gerekir. Kadın nüfusu erkek nüfusla aşağı yukarı aynı miktar alırsak, toplam miktarı mevcut rakamın iki katı olarak düşünebiliriz.
Bu takdirde İnegöl için toplam nüfus 14-15 bin civarında tahmin edilebilir. Bu rakam bölgedeki yerleşim yerlerinin nüfusu açısından dikkat çekici bir seviyeyi yansıtmaktaydı. Tabloda adı geçen kazalardan sadece Mihaliç (Karacabey) sekiz bin (toplamda yaklaşık 16 bin) nüfusuyla İnegöl’den daha kalabalıktı.
Prof. Dr. Ahmet UZUN/ Doç. Dr. Mustafa YILDIRAN
Uluslararası İnegöl Tarihi ve Kültürü Sempozyumu-1
