Günümüzde evlerin içinde banyolu tuvaletler olmazsa olmazken, 20. yüzyılın ortalarına kadar pek çok evde tuvaletler evin dışında yer alırdı. Bu durum yalnızca Türkiye’ye özgü bir gelenek değil, pek çok ülkede benzer örnekler görülür. Fakat özellikle Anadolu’daki köy evlerinde, konaklarda ve müstakil yapılarda tuvaletlerin bahçeye, avluya veya arka sokağa yapılması oldukça yaygındı. Bunun en temel nedeni hijyen, kokunun yayılması ve sağlık sorunlarının önlenmesidir.
Evlerin İçinde Tuvalet Olmamasının Hijyenle İlgisi Ne?
Geçmiş yüzyıllarda temizlik ve sağlık anlayışı, bugünkü gibi gelişmiş değildi. Kanalizasyon sistemleri çoğu bölgede ya yoktu ya da çok sınırlıydı. Evin içine tuvalet yapılması, hem kokunun eve yayılmasına hem de haşere oluşumuna neden olabilirdi. O dönemlerde antiseptik sabunlar, gider sistemleri ya da havalandırma teknolojileri olmadığından, tuvaletler evin dışında yapılır ve mümkün olduğunca uzak tutulurdu. Böylece evin içinde kötü koku birikmez, mikrop yayılımı da sınırlandırılmış olurdu.
Tuvaletin Evden Uzakta Olmasının Sağlıkla Nasıl Bir Bağlantısı Vardı?
Tıbbın ve mikrobiyolojinin gelişmediği dönemlerde insanlar pek çok hastalığın kokudan bulaştığını düşünürdü. Bu düşünceye göre, kötü kokular “hastalık getiren hava” anlamına gelirdi. Bu yüzden tuvaletin evin dışında yapılması, hastalıkların ev halkına bulaşmasını engellemenin bir yolu olarak görülürdü. Özellikle tifüs, kolera ve dizanteri gibi salgın hastalıkların yayılmaması için dış tuvaletler tercih edilirdi.
Kanalizasyon ve Gider Sistemi Eksikliği Nasıl Etkili Oldu?
Eski evlerde sıhhi tesisat neredeyse hiç yoktu. Gider boruları, atık su hattı ve şehir kanalizasyonu gibi sistemlerin olmadığı dönemlerde tuvalet atıkları genellikle çukurlarda biriktirilirdi. Bu çukurlar da evin uzağında olurdu ki hem koku rahatsız etmesin hem de yer altı suları kirlenmesin. Ayrıca bu çukurların temizliği belli aralıklarla yapılır, üzeri toprakla kapatılırdı. Evin hemen yanında bulunan bir tuvalet bu işlemleri çok daha zor ve sağlıksız hâle getirirdi.
Köy Evlerinde Dış Tuvalet Geleneği Neden Daha Uzun Süre Devam Etti?
Kırsal alanlarda belediye hizmetleri geç ulaştığı için, şehirlerde iç tuvalet uygulaması başlamış olsa da köylerde bu sistem oldukça uzun yıllar devam etti. Çoğu evde tuvalet arka bahçeye ya da ahıra yakın bölgelere yapılırdı. Hatta bazı köylerde “çukur tuvalet” geleneği günümüzde bile hâlen sürmektedir. Bunun bir nedeni de yapı alışkanlıklarının kuşaktan kuşağa aktarılmasıdır.
Mahremiyet Ve Geleneksel Anlayış Nasıl Rol Oynadı?
Eski toplumlarda özellikle kadın-erkek mahremiyetine büyük önem verilirdi. Evin içinde tuvalet bulunması, bazı aileler tarafından uygun görülmeyebilir, geleneksel düşünceler buna karşı çıkabilirdi. Ayrıca kalabalık aile yapısında tuvalet kullanımı da sıra gerektirdiği için dışarıda yapılan tuvaletler daha kullanışlı sayılırdı. Dış tuvalet, eve gelen misafirin kullanımına da daha uygun bulunurdu.
Teknolojik Eksiklikler De Belirleyici Oldu
Bugünkü gibi sifonlu sistemler, klozetler ya da taharet muslukları geçmişte mevcut değildi. Temizlik daha ilkel yöntemlerle yapılıyordu. Evin içinde sabit bir su tesisatı olmadığından, tuvaletin evin dışında olması pratik bir çözüm haline geldi. Özellikle kış aylarında suyun donması da dış tuvaletlerin basit yapılarla yapılmasını kolaylaştırıyordu. Ayrıca kullanılan malzemelerin çoğu taş, tuğla ya da toprak olduğu için evin dışında bir yapı inşa etmek daha hızlıydı.
Mimari Tarzın ve Kültürel Anlayışın Etkisi Ne Oldu?
Osmanlı döneminde yapılan büyük konaklarda, saraylarda dahi tuvaletler genellikle dışarıda, ayrı yapılarda yer alırdı. Bu sadece sıradan halkın değil, zenginlerin evlerinde de görülen bir mimari anlayıştı. Avlulu ev mimarisiyle uyumlu olarak, helâlar evin dışında ama yakın bir noktada konumlandırılırdı. Bu yapı tarzı zamanla Anadolu’nun dört bir yanına yayıldı ve gelenekselleşti.
Modern Tesisat Gelince Ne Değişti?
20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren şehirleşmenin artması, su ve kanalizasyon altyapısının yaygınlaşmasıyla birlikte evlerin içine tuvalet yapılmaya başlandı. Tuvalet artık evin bir parçası olarak görülmeye başlandı. Banyo ve tuvalet aynı alanlarda birleşti. Bu durum konfor sağlasa da eski nesillerin bir kısmı bu fikre başlangıçta mesafeli durdu. Zamanla iç tuvalet standart hale geldi.
Eski evlerde tuvaletlerin dışarıda yapılmasının temel nedenleri şunlardı:
- Hijyen ve sağlık gerekçeleri
- Koku ve mikrop yayılımını önleme
- Kanalizasyon sisteminin olmaması
- Kültürel ve mimari anlayış
- Pratiklik ve malzeme durumu
Bugün bize ilkel ya da zahmetli gibi görünen bu sistem, aslında dönemin koşulları içinde oldukça işlevsel ve mantıklıydı. Geçmişin mimarisi, sadece yapı değil, bir yaşam tarzını ve o dönemin ihtiyaçlarına göre şekillenen zekice çözümleri yansıtır.
