1912 yılında patlak veren Balkan Savaşı'nda, ardından 1914 yılında, bir emr-i vaki ile girilen Birinci Cihan Savaşı'nda Batılıların "hasta adam" teşhisi, ön planda tutulmuş ve Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918'de imzaladığı Mondros Mütareke Antlaşması ile dağılma sürecine sokulmuştur. Sultan V. Mehmed Reşad (1908-1918) devrinin İnegöl'e yansımaları, işte böyle bir sosyal ortam içinde gelişmiştir.
Hatırlanacağı üzere Sultan II. Abdülhamid (1876-1908), tahta geçtiği ilk yıllarda İnegöl coğrafyası ile yakinen ilgilenmiş, yüzlerce Balkan ve Kafkas göçmeninin İnegöl coğrafyasına yerleşmesini sağlamıştır. Bu arada İnegöl kasaba merkezinde harap olan Yıldırım Cuma Camii ile İshak Paşa Külliyesi'nde yer alan cami ve medrese onarılarak yenilenmiş, geçici olarak İnegöl belediye başkanlığı olarak kullanılan İshak Paşa Kervansarayı da ilköğretim okuluna çevrilmiştir.
Eski "bedesten" yetersiz kaldığı için yeni "İnegöl Belediye Bedesteni" inşa edilmiş ve bu bedestenin doğuya açılan kapısının sol kenarında bir saat kulesi inşa edilmiştir. Güneye açılan kapı girişine de İnegöl belediye başkanlık binası inşa edilerek 1883 yılından itibaren İnegöl'de beledi hizmetler, bu yeni binada verilmeye başlanmıştır.Ardından da İshak Paşa Kervansarayı, tamammiyle eğitim-öğretim hizmetine tahsis olunmuştur.
Sultan V. Mehmed Reşad (1908-1918) devrinde İnegöl coğrafyasına Balkan ve Kafkas kökenli göçmenlerin iskanına devam olunmuş ve kasaba merkezinde de "Bürhan-ı Terakki" ve "Reşadiye" adı verilen ilköğretim mektepleri inşa edilerek hizmete açılmıştır.Sultan II. Abdülhamid devrinde (1876-1909) 1885 yılında ;" Bilecik" merkez olmak üzere "Ertuğrul Sancağı" oluşturulmuş ve İnegöl ilçesi de nahiye ve köyleri ile birlikte yeni kurulan bu "Ertuğrul Sancağı"na bağlanmıştır.
Şu kadar var ki Bursa'nın, Orhan Gazi tarafından başkent yapıldığı 1326 yılından bu yana asırlardır Bursa'ya bağlı olarak yönetilen İnegöl'ün, Ertuğrul sancağına bağlanması, yöre halkınca pek benimsenmemiştir. Çünkü 1326 yılından bu yana 655 yıl zarfında özenle oluşturulan ve de pekiştirilen sosyal, ekonomik ve psikolojik bağ, yapılan bu idari tasarruf ile koparılmış; Domaniç ilçesi dahil, İnegöl ilçe ve köyleri, Bilecik sancak merkezine bağlanmıştır .
Hicri 1308 ve Miladi 1890 yılında yayınlanan Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi'nde/yıllığında yer alan bilgilere göre: 1890 yılında İnegöl kasaba merkezinde 7 adet ilköğretim mektebi var iken 1892 yılında 3 adedi mühacir mahallelerinde olmak üzere; İnegöl kasaba merkezinde ilköğretim mektep sayısı 10'a yükselmiştir. İshak Paşa Kervansarayı'nın yerine inşa edilmiş olan 200 öğrenci kapasiteli ilköğretim mektebi ile de bu sayı, 1892 yılında İnegöl kasaba merkezinde ilköğretim mektep sayısı, 11'e yükselmiştir. Hiç şüphesiz bu sayıya , "rüşdiye mektebi" ile Hacı Hasan Efendi'nin K?sım Efendi Tekke Camii'deki "halk mektebi" dahil değildir.Yine aynı salnamede yer alan bilgilere göre, 1892 yılında köy ve nahiyeleri dahil İnegöl ilçe sınırları içinde 113 adet ilköğretim mektebi, eğitim ve öğretime açıktır.
1870-1917 yılları arasında şu isimler, İnegöl'de belediye başkanlığı yapmışlardır: Sadıkzade Süleyman Ağa-Hacı Ahmed Efendi-Ahmed Hamdi Efendi-Osman Bey-Bezzaz Yusuf Efendi-Debbağ Hacı Mehmed Efendi-Hasan Efendi-Pazarcıklı İbrahim Efendi-Demircizade Ali Rıza Efendi-Bosnalı Ahmed Bey-Sofyalı Emin Bey'dir.
Kaymakam Nazif Bey'in himmet ve gayreti ile Çınarlar altında dört bir tarafı, açık; cadde ve yola cepheli kısımlarında dükkan bulunan iki katlı bir "Türk Ocağı Binası" inşa edilmiştir. Söz konusu bina, daha sonraki yıllarda İshak Paşa Medresesi dershanesinde eğitim-öğretim hizmeti veren rüşdiye mektebi'ne tahsis olunmuştur .
Aynı dönemde evvelce Mahmudiye Mahallesi'nde Sultan Abdülaziz (1861-1876) adına inşa edilmiş olan Sarı Camii ile yakınında yer alan "av köşkü"nün civarında 1911 yılında Sultan Reşad adına "Reşadiye Mektebi" inşa edilerek hizmete açılmıştır.İskana açılan mühacir köylerine de yine o devirde yönetimde söz sahibi olan kişilerin isimleri verilmiştir. Sözgelimi Hasan Paşa-Murad Bey ve Karakadı gibi...
RECEP AKAKUŞ HOCANIN ESERİNDEN
DÜZENLEYİP YAYINA HAZIRLAYAN
AYHAN BAYRAKTAR
