SORU: "Allah hakkı kul hakkı nedir? Aralarında ne fark vardır?"

Prof. Dr. Hamdi Döndüren: Allah Teala'ya yaklaşma, O'nu yüceltme, dinin esaslarını veya toplum maslahatlarını gerçekleştirme özelliği bulunan haklara "Allah hakkı" veya "hukukullah" denir. Namaz, oruç, hac, zekat, cihad, iyiliği emretmek ve kötülüklerden menetmek, kurban kesmek gibi ibadetler Allah haklarındandır. Kur'an ve sünnette açıklanan had cezaları da hukukullah kapsamına girer. Umuma açık mescidler, yol, deniz ve nehir gibi topluma ait ortak kullanım hakları da Allah hakkı niteliğindedir. Allah hakları af, sulh veya kaldırma ya da düşürme ile düşmediği gibi, bunların başka bir bedelle değiştirilmesi de caiz olmaz. Ancak zaruret veya özür hallerinde İslam'ın getirdiği kolaylıklar ve muaflıklar bunun dışındadır. Hasta veya yolcunun orucu kazaya bırakması, seferinin namazı kısa kılması, çok yaşlı veya sürekli hasta olanın oruç yerine fidye vermesi bu kolaylıklar arasındadır.1

İnsanlar arasında cereyan eden birtakım haklara da "kul hakkı" denir. Bunlar kişilerin maslahatını korumayı hedef alan haklar olup, bazı hallerde bunların yerine bir bedel geçebilir veya hak sahibinin düşürmesi ile düşebilir. Bir kimsenin mal varlığı üzerindeki tasarruf hakkı, satıcının satış bedelini, alıcının da satın aldığı malı kabzetme hakkı, evli kadının ve çocukların nafaka hakkı ile küçük çocuk üzerindeki bakım (hıdane) hakkı veya velayet hakkı "kul hakkı" niteliğindedir. Bu hak mal, can, ırz, nesil ve aklı korumak gibi genel nitelikli haklardan da olabilir.

Kul haklarından bir bölümü af, sulh, ibra veya mubah kılma gibi yolla düşürmeye yahut başka bir bedele dönüştürmeye elverişlidir. Mesela bir kadın kocasından olan nafaka hakkını almaktan vazgeçebilir, bunda indirim yapabilir ya da bunu başka bir bedele dönüştürebilir. Anlaşma yoluyla bunlar caiz olur.

Ancak kişinin şahsına bağlı olan "özlük hakları" hak doğmazdan önce düşürmeye elverişli değildir. Evlenme, boşanma, nafaka, velayet gibi hakları, bu hakların sahibi olan kimsenin önceden düşürmesi geçerli olmaz. Buna göre bir kimse hiç evlenmemek veya bir kadın kocasından nafaka almamak üzere, henüz evlenmeden önce sözleşme yapsa, böyle bir hak düşürmesi geçerli olmaz. Yine bir babanın küçük çocuğu üzerindeki velayet hakkını düşürmesi de böyledir.

Allah hakkına inandığı halde, bunları yerine getirmeyen "asi mü'min" sayılır. Cenab-ı Hak onu dilerse affeder, dilerse azap eder. Kul hakkı insanlar arasındaki haklar olduğu için, bu konuda haksızlık yapan kimse tevbe ve istiğfar etmekle bu haklardan kurtulamaz. Hak sahibi ile helalleşmesi gerekir. Aksi halde kıyamet günü hak sahibi hakkını ister. Allah Teala'nın hak sahibini hoşnut ederek hakkından vazgeçirmesi dışında bu hakların düşmesi mümkün olmaz. Çünkü o dehşet gününde kişi kendini kurtarabilmek için, kimde hak alacağı varsa, bunu almaya çalışacaktır. Dünyada hakkı hukuku gözetmeyenler aile fertlerinin ahiretteki durumları Kur'an-ı Kerim'de şöyle anlatılır:

"İşte o gün kişi, kardeşinden, anasından, babasından, karısından ve çocuklarından kaçar. Çünkü o gün herkesin, kendine yetecek bir işi ve meşguliyeti vardır"2

SORU: "ÇOCUKLARIN GEÇİM MASRAFLARI KİME AİTTİR?"

H. Döndüren: Çocukların geçim masrafları, erkek çocuğu meslek sahibi olup kendi geçimini sağlayacak duruma gelinceye, kız çocuğu ise evleninceye kadar babalarına aittir. Anneleri, geliri bulunsa bile bu masraflara katılmaya zorlanamaz. Kendiliğinden katılırsa bu onun ahlakının güzelliğinden olup, bundan dolayı sadaka ecri alır. Kur'an'da şöyle buyurulur: "Eğer (çocuklarınızı) sizin için, anneleri emzirirlerse, onlara emzirme ücretlerini tam olarak veriniz."3 Bu ayet, çocuğun nafakasının babaya ait olduğunu gösterir. Nitekim, Ebu Süfyan'ın karısı Hind binti Utbe'nin sorusu üzerine, Hz. Peygamber, Ebu Süfyan'ın malından kendisine ve çocuklarına yetecek kadarını ma'rufa göre alabileceğini bildirmiştir.4

Erkek veya kız çocuklarının kendine ait mal ve geliri bulunursa, geçim masrafları öncelikle kendi gelirlerinden karşılanır.

Ebu Hüreyre'den rivayete göre, yanında 5 dinarı olan birisinin, bunları hangi sıraya göre harcaması gerektiğini sorması üzerine, Allah'ın Rasulü, önce kendi ihtiyacına, sonra eşine, sonra çocuklarına, sonra hizmetçisine, sonra da uygun bulacağı bir yere harcamasını bildirmiştir.5

SORU: "ANA- BABA VE DİĞER HISIMLARIN GEÇİM MASRAFLARI KİME AİTTİR?"

H. Döndüren: Ana baba yoksul düşer veya yaşlanıp çalışamaz olursa, ilgi ve bakım yükümlülüğü çocuklara aittir. Kur'an'da şöyle buyurulur: "Rabbin ancak kendisine ibadet etmenizi, bir de ana babaya iyilikte bulunmanızı emretti."6 "Bana ve ana babana şükret."7 "Eğer ana baban, seni hakkında bir bilgin olmayan şeyi bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara itaat etme. Bununla birlikte bu dünyada onlarla iyi geçin."8

Ashab-ı kiramdan birisi, izinsiz olarak oğluna ait bir maldan almıştı. Oğlunun şikayeti üzerine Allah'ın elçisi şöyle buyurmuştur: "Sen ve malın babana aitsiniz."9 Ancak ana babanın çocuklarının malı üzerindeki bu hakkı, yoksul ve muhtaç duruma düşmeleriyle sınırlandırılmıştır. Çünkü miras ayetleri inince,10 ana babanın, ölen çocuklarının malları üzerindeki hakları belirlenmiş ve buna bir sınır getirilmiştir. Buna göre ana babanın, çocuklarından nafaka isteyebilmesi için yoksul olmaları gerekir. Aksi durumda geçim masrafları kendi mal ve gelirlerinden karşılanır. Yine nafaka yükümlüsü olacak çocuk ve torunun da bunu vermeye gücünün yetmesi gerekir. Güç yetme ya zengin olmakla veya çalışıp kazanma gücüne sahip olmakla gerçekleşir.

Ana baba sağlıklı olup, çalışmaya gücü yetse bile, yoksul durumda olunca çocuk ve torunlarından geçim desteği alabilir. Bu duruma göre ana baba ve eş dışındaki hısımlar zengin olur veya çalışmaya gücü yeterse kendilerine nafaka yardımı yapmak gerekmez.

Bir erkek kendisi yoksul da olsa, ana babasına ve eşine bakmakla yükümlüdür. Bunun dışındaki hısımların geçim masraflarını karşılaması, zengin olması veya çalışıp kazanma gücüne sahip bulunması durumunda gerekli olur. Ancak Malikiler'e göre yoksul olan çocuk, çalışıp kazanma gücüne sahip olsa bile ana babasına nafaka vermesi gerekmez.

Cabir (r.a)'ın naklettiği bir hadiste şöyle buyurulur: "Sizden biriniz yoksul düşerse, önce kendi ihtiyaçlarını karşılasın. Bundan artarsa aile fertlerinin ihtiyaçlarına sarf etsin, yine artarsa diğer hısımlarına harcasın."11

Malikiler'de tercih edilen görüşe göre ise, ana baba çalışmaya gücü yetince çocuklarından nafaka isteyemez.12

SORU: "ÇOCUKLAR ARASINDA SEVGİ VE MAL BAĞIŞI KONUSUNDA BİR AYIRIM YAPMAK CAİZ MİDİR?"

H. Döndüren: İslam dini, doğan her çocuğu cinsiyet ayırımı yapmadan eşit tutmayı ister. Allah adaletlidir, insanların da adaletli davranmasını emreder.13 Nitekim İslam gelmezden önce insanların kız çocuklarını hor görmesi, hatta onları diri diri toprağa gömme uygulaması Kur'an'da şöyle kınanır: "İnsan, diri olarak toprağa gömülen kız çocuğunun, hangi suçtan dolayı öldürüldüğü konusunda sorguya çekildiğinde"14

Enes İbn Malik (r.a)'ten rivayete göre, bir adam çocuğunu öperek dizine oturtmuştu. Daha sonra gelen kız çocuğuna ise aynı ilgiyi göstermeyip önüne oturtunca, olayı izleyen Allah'ın Rasulü şöyle buyurmuştur: "Çocukların arasında ayırım yapmadan adaletli davranın."15

Erkek çocuklarına göre daha çok korunmaya ve şefkate muhtaç olan kız çocukları için çeşitli hadisler vardır. Bazıları şunlardır: Ukbe İbn Amir (r.a)'ten, Rasulüllah (s.a.s)'in şöyle buyurduğu nakledilmiştir: "Kimin üç kız çocuğu olur, onlara gücünün yettiği ölçüde sabreder, yedirir, içirir ve giydirirse, bunlar kendisi için kıyamet gününde ateşe karşı bir perde olurlar."16 Ebu Said el-Hudri (r.a)'ten rivayete göre, Nebi (s.a.s) şöyle buyurmuştur: "Kimin üç kızı veya üç kız kardeşi olur, bunları eğitir, evlendirir ve kendilerine iyi davranırsa cennete girer."17 Hz. Peygamber Süraka İbn Malik'e şöyle demiştir: "Sana en üstün sadakayı haber vereyim mi? Boşanmak veya kocası ölmek suretiyle sana dönen ve senden başka sığınacağı kimsesi olmayan kızına sahip çıkmandır."18

Sevgi, ilgi ve davranıştaki eşitlik yanında, sağlığında iken mal bağışı konusunda da çocuklar arasında bir ayırım yapmamak gerekir. Aksi halde aile içinde fitne çıkar, bu durum sıla-i rahmin kesilmesine yol açar.

Ashab-ı Kiramdan Beşir İbn Sa'd, oğlu Numan b. Beşir'e mal bağışlamak istemişti. Hanımı Amra binti Ravaha, yapılan bağışa Hz. Peygamber'in şahit gösterilmesini, yani Hz. Peygamber'in onayının alınmasını istedi. Hz. Peygamber, diğer çocuklarına da benzer şekilde bağış yapıp yapmadığını sorunca, "hayır" cevabını aldı. Bunun üzerine Allah'ın Rasulü, "Allah'tan korkunuz ve çocuklarınız arasında adaleti gözetiniz." buyurdu. Bunun üzerine aile bu bağışı yapmaktan vazgeçti ve malı geri iade etti.19

Miras konusunda kız çocuğu erkek kardeşi ile birlikte mirasçı olunca, onun yarısı kadar pay aldığı halde,20 bağış konusunda kız-erkek ayırımı yapmaksızın eşit muamele edilmelidir.

İmam Muhammed'e ve Şafiiler'den tercih edilen bir görüşe göre, çocuklara yapılacak bağış konusunda, miras payları dikkate alınarak amel edilmelidir.

Diğer yandan ilk dönem İslam alimleri cahil veya haram işleyen fasık çocuklarla, salih ve takva sahibi kardeşleri arasında farklı bağış yaparak, ayırım yoluna gidilemeyeceğini söylerken, müteahhirun denilen son devir İslam bilginleri ana baba ile ilgilenen edeb ve takva sahibi çocukları, diğerlerine tercih etmenin caiz olduğunu söylemişlerdir.

Cenab-ı Hakk'tan, günlük hayatta, aile içi hak ve hukuku gözeterek, kıyamet günü sevdiğimiz yakınlarımızdan kaçmak yerine, onlarla buluşup yardımlaşmayı ve hasret gidermeyi nasip etmesini dileriz.

Dipnotlar: 1)Serahsi, Mebsut, IX, 185; Kasani, Bedayi', VII, 52 vd.; Zühayli, el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletuh, IV, 13, 14. 2) Abese, 80/ 35-37. 3) Talak, 65/6. 4) Buhari, Büyu', 95; Nesai, Kudat, 31; İbn Mace, Ticarat, 65. 5) Nesai, Zekat, 54, büyu7, 84; İbn Hanbel, II, 251, 471, III, 205; bk. Ebu Davud, Itak, 9. 6) İsra,17/23. 7) Lokman, 31/14. 8) Lokman, 31/15. 9) Serahsi, Mebsut, V, 322; Kasani, Bedayi', IV, 30. 10) bk. Nisa, 4/12. 11) Ebu Davud, Itak, 9; Nesai, Büyu', 84; A. İbn Hanbel, III, 205. 12) bk. Kasani, Bedayi', IV, 36; İbnü'l-Hümam, age, III, 347; İbn Abidin, Reddü'l-Muhtar, II, 923; İbn Kudame, Muğni, VII, 595. 13) Nahl, 16/90. 14) Tekvir, 81/8, 9. 15) Buhari, edeb, 12, 13. 16) İbn Mace, Edeb, 3. 17) Ebu Davud, Edeb, 120, H. No: 5147, 5148. bk. Tirmizi, Birr, 13, 1912. 18) İbn Mace, Edeb, 3, H. No: 3667. 19) Buhari, Hibe, 12, 13; Ebu Davud, Büyu', 83. 20) bk. Nisa, 4/11.

.