Hamam Nedir?
Hamam kelimesi, Arapça "ısıtmak" anlamına gelen "hamma" kökünden türemiştir. Sıcak yer anlamına gelir.
Farsça'da "garmâbe", Osmanlı Türkçesi'nde de "hammâm" olarak geçer.
Temelde sıcak su ve buharla yıkanılan, temizlik ve rahatlama amacıyla kullanılan bir tür umumi banyodur. Ancak hamam, sadece bir yıkanma yeri olmanın ötesinde, yüzyıllar boyunca sosyal ve kültürel bir merkez haline gelmiştir.
İlk Hamamı Kim Kullandı?
Hamam kültürünün kökleri çok eskilere dayanır. Temizlik, sağlık ve sosyal yaşamın bir parçası olarak farklı medeniyetlerde benzer yapılar ortaya çıkmıştır.
-
İlk hamam benzeri yapılar M.Ö. 3. binyılda Sümerler ve Hint Uygarlıkları tarafından kullanılmıştır.
-
İndus Vadisi'ndeki Mohenjo-Daro kentinde bulunan “Büyük Hamam”, tarihî olarak ilk halk banyosu kabul edilir.
-
Antik Mısır, Asur, Hitit ve Yunan toplumlarında suyla yıkanma ritüeli gelişmiştir.
-
Ancak Roma İmparatorluğu, hamam kültürünü sistemli ve mimari olarak en ileri seviyeye taşıyan ilk medeniyet olmuştur.
-
Antik Uygarlıklar (Sümer, Mısır, Hitit): Bu medeniyetlerde temizlik ve su, hem dini ritüellerde hem de günlük yaşamda önemli bir yer tutuyordu. Sümer ve Mısırlılarda banyo, kişisel temizliğin yanı sıra ritüel bir arınma aracıydı. Hititlerde ise özellikle saray ve evlerde banyo odalarına rastlanmaktadır.
-
Antik Yunan ve Roma: Hamamın en gelişmiş ve organize halini Roma İmparatorluğu'nda görüyoruz. Romalılar, "thermae" adını verdikleri devasa hamam kompleksleri inşa ettiler. Bu yapılar sadece yıkanma yerleri değil, aynı zamanda spor salonları, kütüphaneler ve sosyal buluşma alanlarıydı. Romalılar, sıcak su havuzları (caldarium), ılık su havuzları (tepidarium) ve soğuk su havuzları (frigidarium) gibi farklı bölümlerden oluşan bir hamam mimarisi geliştirdiler.
Dinler Açısından Hamam
Hamamlar, İslam dininde önemli bir yere sahiptir. İslamiyet'in temizliğe verdiği önemden dolayı cami külliyelerinin yanında veya şehir merkezlerinde hamamlar inşa edilmiştir.
Hamam, sadece fiziksel bir temizlik aracı değil, aynı zamanda gusül abdesti gibi dini ritüellerin yerine getirilmesi için de kullanılan bir mekân olmuştur.
İslam Kültüründe ve Türklerde Hamam
Türkler, hamam kültürüyle ilk olarak Anadolu'ya geldiklerinde tanıştı ve Roma hamamlarını kendi kültürleriyle harmanlayarak benzersiz bir yapıya dönüştürdü.
-
İslamiyet’te temizlik imanın yarısı kabul edildiği için, hamamlar hem fiziksel hem dini temizlikte önemli hale geldi.
-
Türkler, İslam’ı kabul etmeden önce de su kültürüne önem verirdi. Gök Tanrı inancı içinde arınma ritüelleri vardı.
-
İslamiyet sonrasında ise gusül abdesti, cuma temizliği, kadın-erkek temizlik kuralları gibi nedenlerle hamamlar toplumun vazgeçilmezi oldu.
-
Selçuklu ve Osmanlı Dönemi: Selçuklular döneminde Anadolu'da ilk Türk hamamları inşa edilmeye başlandı. Osmanlılar ise bu kültürü zirveye taşıdı. Osmanlı hamamları, sadece temizlik amacıyla değil, aynı zamanda özel günlerin (düğün, sünnet gibi) kutlandığı, gelin hamamı gibi törenlerin yapıldığı birer sosyal merkezdi. Her manav köyünde bir hamam bulunurdu.
-
Kervansaraylara, medreselere, camilere bağlı hamamlar inşa edildi.
-
Hamamlar sadece temizlik yeri değil; şifa merkezi ve sosyalleşme alanıydı.
-
Türkler, Hamama Ne Derdi?: Türkler, hamam kelimesini Arapça'dan alıp kullanmışlardır. Ancak eski Türkçede "yıkanmak" anlamına gelen "yımak" ve banyo anlamına gelen "kırk yıkaçı" gibi ifadeler de bulunmaktadır.
-
“Türk Hamamı” dünyaca ün kazandı.
-
Mimar Sinan’ın yaptığı Hürrem Sultan Hamamı, Çemberlitaş Hamamı gibi yapılar mimari şaheserdir.
-
Kadınlara özel günler (gelin hamamı, lohusa hamamı) düzenlenir, hamam eğlenceleri yapılırdı.
-
Osmanlı'da hamama "hammâm" veya "ılıca" da denirdi. Özel "hamam kültürü" doğdu: sabunlar, kese, hamam tası, tellak gibi kavramlar oluştu.
Hamam Mimarisi ve Bölümleri
Osmanlı hamam mimarisi, işlevsellik ve estetiği bir araya getiren özel bir tasarıma sahiptir. Bir hamam genellikle üç ana bölümden oluşur:
-
Soğukluk (Soyunmalık): Hamamın giriş kapısıdır. Bu bölüm, ziyaretçilerin soyunup giyindiği, dinlendiği ve çay, kahve gibi içeceklerini yudumladığı yerdir. Genellikle geniş ve yüksek tavanlıdır.
-
Ilıklık: Soğukluk ile sıcaklık arasındaki geçiş bölümüdür. Vücudun sıcaklığa yavaş yavaş alışması için tasarlanmıştır. Tuvaletler de genellikle bu bölümde yer alır.
-
Sıcaklık (Hararet): Hamamın en önemli bölümüdür. Ortasında yuvarlak, mermer bir göbek taşı bulunur. Tavanı kubbelidir ve küçük camlarla (filgözü) aydınlatılır. Bu bölümde terleme ve yıkanma işlemleri gerçekleştirilir. Köşelerde ise kurnalar bulunur.
Hamam Hakkında İlginç Bilgiler
-
Göbek Taşı: Göbek taşı, sadece sıcak bir platform değil, aynı zamanda hamam tellağının masaj yaptığı yerdir. Mermerin ısısı, kasların gevşemesine yardımcı olur.
-
Gelin Hamamı: Osmanlı döneminde evlilik öncesi yapılan bir gelenektir. Gelin, arkadaşları ve akrabalarıyla hamama gider, hem eğlenir hem de evliliğe hazırlanır.
-
Kadınlar ve Erkekler: Osmanlı hamamları genellikle kadınlara ve erkeklere ayrı günlerde hizmet verirdi. Bu ayrım, kadınların hamamda daha rahat ve özgürce vakit geçirmesine olanak tanıyordu.
-
Hamam Böceği: Hamamın sıcak ve nemli ortamında yaşamayı seven bu böcekler, adını hamamlardan almıştır.
-
Külhanbeyi: Hamamları ısıtan odunları yakmakla görevli kişilere verilen addır. Zamanla bu kelime, kabadayı ve külhanbeyi gibi anlamlar kazanmıştır.
-
Tellaklar, Osmanlı döneminde usta-çırak ilişkisiyle yetişirdi. Kese ve masaj işinden sorumluydu.
-
Hamam sabunları, gül, lavanta, defne gibi doğal özlerden yapılırdı. Sabun kokusu, kişinin temizlik statüsünü gösterirdi.
-
Avrupa’daki hamamlar, Türk hamamından etkilenerek SPA kültürüne dönüşmüştür.
-
Mimar Sinan, hamam mimarisini zirveye taşıdı. Ses akustiği, buhar kontrolü ve sıcaklık dengesi olağanüstüydü.
Hamamlar, yüzyıllardır sadece bir temizlik mekanı olmaktan öte, sosyal bir buluşma, dinlenme ve arınma alanı olarak varlığını sürdürmektedir.
Modernleşmeyle birlikte sayıları azalsa da, kültürel mirasımızda hala önemli bir yere sahiptir. ATB
İnanç haberleri için TIKLAYINIZ!
Astroloji ve Rüya haberleri için TIKLAYINIZ!
Kadın Aile haberleri için TIKLAYINIZ!
Kültür Sanat haberleri için TIKLAYINIZ!
