Evliya Çelebi, Meşhur Seyahatname isimli eserinin 9. cildinin 10 ve 11. sayfalarında İnegöl'le ilgili bilgiler vermektedir. Bu yazımızda, Metni olduğu gibi paylaşmaya çalışalım. Sıradaki yazımızda da günümüz Türkçesi ile sadeleştirerek yorumlarda bulunalım inşallah. Seyahatname'sinde Evliya çelebi İnegöl hakkında şu bilgileri verir:
"Menzil-i Kasaba-i İnegöl'e gelince, burası, 1299 senesinde Rum keferesi elinden Sultan Osmancık tarafından alınmış ve fethi yapılmış bir kasabadır. Bursa Sancağı'nda paşa hassı voyvodalığıdır.
Yani kaymakamlık yeridir. Şehir, bir ulu ova içinde bağ-ı irem misali bir ma'mur ve müzeyyen Türk halk kasabasıdır. Amma gayet ganimet şehirdir.
Halkı, garib dostudur. Herkes ile hüsn-i ülfetleri ile meşhur olmuşlardır. Cümle şehir, üç mahalle ve 1000 adet kiremit örtülü mükellef ve müzeyyen haneden oluşmuştur. Evler, hane-i kadim tarzındadır Kasabada beş mihrap (cami) vardır. Cemaat-i kesireye malik çarşı içinde İshak Paşa Camii vardır ki bir bina-i azimdir.
Medrese-i İshak Paşa, beyne'l-ulema, meşhur-ı afak bir medresedir. Bu külliyeye dahil bir mükellef han ve bir de hoş-heva hamam vardır. Cümle İshak Paşa külliyesi, kurşun örtülüdür. Mamur imaretlerdir. Bir diğer cami daha vardır ki o, kar-ı kadim, mabethay-ı Yıldırım Han Camii'dir ve kiremitle mestur (örtülü) dur. Çatı örtüsü, kurşun değildir. Amma acaip ruhaniyetlidir. Yapılacak her duanın, müstecab olacağı bir camidir. Bu camilerden maada zaviyeler vardır. İki medrese, iki tekke ve üç adet de mekteb-i sıbiyan-ı tıflan-ı ebced-han vardır. Diğer yanda; yedi adet çeşme-i ab-ı hayat ve bir hamam-ı Yıldırım Han dahi vardır. Kasabada 150 dükkan mevcuttur. Haftada bir gün kasaba merkezinde pazar kurulur. Etraftaki kuralardan/köylerden nice bin adem, burada cem olup bazar-ı azim kurarlar. Bey' ve şira ederler. Yani alışveriş yaparlar. (Pazarda) her meta/ mal, bulunur. Şehir merkezi, İnegöl sahrası'nın tam vasatında bir mürtefi (yüksek) yerde kurulmuştur. Ab-ü havası latif olduğundan lalegun (kırmızı) yanaklı mahbubesi (güzeli) olur derler.
İnegöl ismi, Ezine-Göl den me'huz (alınmış) bir isimdir ki bu şehir, iptida (ilk defa) feth olunduğunda Ezine-Günü imiş. Yani Cuma günü imiş. (Fars Dilinde Ezine, Cuma anlamındadır). Anın çün Ezine-Günü'nden galat olarak Kavm-i Etrak (Türk Halkı), harf-i zal'i, hazfedüp yani kaldırıp taklil-i kelam ile İnegöl derler. Hala bu diyarlarda camilere, İne-Dam derler ki Cuma Camii de mek olur. Göl kenarında iptida (ilk defa) cuma namazı eda olunduğu içün de İnegöl demişlerdir.
Göl, gahice (zaman zaman) yabis olur. Yani kurur. Bu şehrin memdu- hatından/ şöhret bulan kaymağı da meşhurdur. Şehrin, yıldız-canibine (kuzeyine) Bursa-Yenişehri, kim balada tahrir olunmuştur, 5 saat mesafede bir yerdir. Kasaba-i Bilecik, bu şehrin şark tarafına (düşer). Kurşunlu Dağları'ndan ve Ahi Baba yolu'ndan (gidilince Bilecik) , 4 saat mesafede bir yerdir.
Mezkur kasabalara varıncaya dek bu mabeyinde olan (arada yer alan) dağ-taş ve sahralar- bayırlarda taş kullanılarak inşa edilmiş ma'mur ve abadan nevahi (yerler) ve kuralar (köyler) vardır. (Buralarda) cümle Etrak Kavmi/ Türk Halkı, sakindir. Ancak yine de gafil gitmemek gerek. Zira bu yörenin eşkıyası, bir şikar (av) alıp Keşiş Dağı'nda karar edip ruhban olunca (yani izini kaybedince yakalanması mümkün olmaz) ."
Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde yer alan bu metnin ışığında yapacağımız yorumlarımızı, bir başka yazımıza bırakıyoruz.
