Çerkez Ethem: Millî Mücadele’nin Tartışmalı Komutanı

Çerkez Ethem (1886-1949), Türk Kurtuluş Savaşı'nda hem kahramanlıkları hem de isyanıyla adından söz ettiren önemli bir askeri liderdir. Kuvâ-yi Milliye'nin öncü birliklerinden Kuvâ-yi Seyyâre'yi kurup yönetmesiyle tanınır.

Millî Mücadele’nin en çok konuşulan isimlerinden biri olan Çerkez Ethem, hem kahramanlıklarıyla hem de muhalefetiyle tarihe geçti.

Çerkes Ethem, Milli Mücadele’nin en güçlü kahramanlarından biriydi. Ancak siyasi çatışmalar ve zorunlu sürgün onun adını “hain” mi “kurban” mı sorularıyla birlikte tarihe yazdı.

İşte Çerkez Ethem hakkında merak edilenler!

Çerkez Ethem Kimdir?

• Tam adı Ethem Bey (1886–1949) olup, Bandırma ile Mihaliç (bugünkü Karacabey) arasındaki Emreköy’de doğdu.

• Çerkes kökenli olup babası Ali Bey, annesi ise Hediye Hanım’dır.Ethem Bey, Çerkes Şapşıh oymağından Ali Bey’in beş oğlunun en küçüğüydü.

• Ailesi, Osmanlı’ya göç eden Şapsığ Çerkeslerindendir.

• Ağabeyleri Reşit ve Tevfik, askeri eğitim almış ve subay olarak çeşitli cephelerde görev yapmışlardı.

• Genç yaşta askerlik eğitimi aldı; Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı’na katıldı.

• En çok, Kuvâ-yi Seyyâre adı verilen süvari birlikleriyle Millî Mücadele’nin ilk dönemlerinde oynadığı rol ile tanındı.

Askeri Kariyerinin Başlangıcı:

• Genç yaşta evden kaçarak Bakırköy Süvari Küçük Zabit Mektebi'ne katıldı.

• Balkan Savaşları'nda gösterdiği başarı ve cesaret sayesinde madalya ve kıdem zammı kazandı.

• I. Dünya Savaşı sırasında, Kuşçubaşı Eşref'in komutasındaki Teşkilat-ı Mahsusa birliklerinde görev alarak İran, Afganistan ve Irak cephelerinde operasyonlara katıldı.

Rüşdiyeyi bitirdikten sonra İstanbul’a kaçarak Bakırköy Süvari Küçük Zâbit Mektebi’ne girdi ve burayı birincilikle bitirdi. Balkan Savaşı’nda yaralandı, I. Dünya Savaşı’nda ise Teşkilât-ı Mahsûsa’da görev yaptı.

Çerkez Ethem Hain mi, Kahraman mı?

• Çerkez Ethem Kahraman diyenler:

  • Yunan işgaline karşı Batı Anadolu’da düzenli ordudan önce direniş örgütlemiş, halkı teşkilatlandırmış, Demirci, Gediz ve Simav çevresinde işgalci güçleri durdurmuştur.

  • Anzavur Ayaklanması, Ahmet Anzavur ve Düzce-Bolu isyanlarını bastırmıştır.

  • Ankara Hükümeti’nin otoritesini tanımayan isyanları önlemesiyle Millî Mücadele’nin kazanılmasında kritik rol oynamıştır.

  • Vatanseverlik Göstergesi: Yunan işgali altındaki topraklara geçerken, emrindeki yaklaşık 5.000 askeri serbest bırakarak Ankara saflarına katılmaları yönünde telkinlerde bulunmuştur. Bu hareket, sahip olduğu gücü Milli Mücadele'ye karşı kullanmak istemediğinin bir kanıtı olarak yorumlanır.

• Çerkez Ethem Hain diyenler:

  • TBMM ile anlaşmazlığa düştü, düzenli ordu kurulunca otoritesini kaybetmek istemedi.

  • İsmet İnönü ve Refet Bele ile anlaşmazlığa girerek kendi otoritesini savundu.

  • 1921’de düzenli orduya katılmayı reddetti, askerleriyle birlikte Yunan tarafına geçtiği iddia edildi.

  • Bu nedenle resmî tarih onu “hâin” olarak nitelemiştir.

  • Atatürk ile Güven Sorunu: Atatürk'ün Nutuk'ta yer alan, Ethem'in Eskişehir'de trenden kaçtığına dair anlatımı, aralarındaki güven bunalımının boyutlarını gözler önüne serer. Ethem'e göre ise Atatürk, kendisini tasfiye etme amacındadır.

Özetle: Halk nezdinde kahraman, resmî tarihte hain olarak anılan bir figürdür.

Çerkez Ethem Nerelerde Savaştı?

Çerkes Ethem; mavi gözleri, uzun boyu, iri cüssesi ve siyah kalpağıyla Kurtuluş Savaşının unutulmaz bir kahramanı idi. Düşman karşısındaki korkusuz ve cesur duruşu ile ün yapmış, ünü Anadolu'nun dört bir köşesine yayılmıştı. Çerkes Ethem'in kahramanlığı ile Anadolu topraklarında umut yeniden yeşermişti.

Askeri Kariyeri: 1886 yılında Balıkesir'de dünyaya gelen Ethem, ailesinin karşı çıkmasına rağmen 19 yaşında evden kaçarak asker oldu. Bakırköy Süvari Küçük Zabit Mektebi'ni birincilikle bitirdi. Hayatının dönüm noktası, I. Dünya Savaşı'nda Teşkilât-ı Mahsûsa üyesi Kuşçubaşı Eşref ile tanışması ve onunla birlikte Balkanlar ve Irak cephelerinde savaşarak gerilla taktiklerinde ustalaşmasıdır.

Çerkez Ethem nerelerde savaştı?

• Balkan Savaşları (Osmanlı ordusunda)

• I. Dünya Savaşı (Kafkas ve Filistin cephelerinde)

• Kurtuluş Savaşı’nın ilk yıllarında:

  • Yunan işgaline karşı Batı Anadolu’da (Demirci, Gediz, Simav, Bursa, Uşak çevresi)

  • İç isyanların bastırılmasında (Anzavur, Düzce-Bolu, Yozgat ayaklanmaları)

Milli Mücadele'ye Katılımı

1919 yılında, Rauf Orbay'ın davetiyle Milli Mücadele'ye katıldı. Kuvâ-yi Seyyâre (Gezici Kuvvetler) adını verdiği milis birlikleriyle hem Yunan kuvvetlerine hem de Ankara Hükümeti'ne karşı çıkan iç isyanlara karşı savaştı.

Kurtuluş Savaşı'ndaki Faaliyetleri:

• İzmir'in 15 Mayıs 1919'da Yunanlar tarafından işgal edilmesi üzerine, vatan savunması için Kuva-yi Seyyare'yi kurdu ve başına geçti. Bu birlik, düzenli ordu kurulana kadar, Ankara'daki 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa ile işbirliği içinde Yunan ilerleyişine karşı gerilla taktikleri uyguladı.

• Milli Mücadele'nin ilk yıllarında, TBMM'ye karşı çıkan Anzavur, Çopur Musa, Gerede ve Yozgat gibi çeşitli iç ayaklanmaların bastırılmasında büyük rol oynadı.

Kuvâ-yi Seyyâre’nin doğuşu

Bandırma ve Manyas çevresinde çetelerle hareket eden Ethem, İzmir’in işgali sonrası Rauf Bey tarafından Salihli’de bir milis gücü kurmakla görevlendirildi.

Kısa sürede Kuvâ-yi Seyyâre adı verilen süvari birliğini kurdu ve Ege’deki direnişin öncülerinden biri oldu. Bu güçle hem Yunan ilerleyişine direndi hem de iç isyanların bastırılmasında kritik rol oynadı.

İsyanları bastırdı

Anzavur Ayaklanması, Düzce-Adapazarı isyanları ve Yozgat’taki Çapanoğlu isyanını bastıran Ethem, kısa sürede büyük şöhret kazandı. Yozgat isyanı sonrası Mustafa Kemal tarafından bizzat karşılandı. Kuvvetlerinin kısa sürede başarı elde etmesi, hem TBMM’de hem halk arasında Ethem’in prestijini artırdı.

“Umum Kuvâ-yi Seyyâre Kumandanı” ilan edilen Ethem, Ankara’da Meclis üzerinde nüfuz kurmaya çalıştı ve sert çıkışlarıyla dikkat çekti.

Bolşeviklik tartışmaları

Ethem, ağabeyi Reşid Bey aracılığıyla Yeşil Ordu Cemiyeti’ne girdi. Eskişehir’de Seyyâre-i Yeni Dünya adlı gazeteyi çıkararak Bolşevik fikirleri savunduğu iddia edildi.

Ankara yönetimi bu durumu tehlikeli görse de Moskova ile ilişkileri zedelememek için geçici bir hoşgörü gösterildi. Ancak İstiklâl Mahkemeleri’ne ve düzenli ordu çalışmalarına karşı çıkması gerilimi yeniden artırdı.

Çerkez Ethem Neden İsyan Etti?

• TBMM’nin kurduğu düzenli orduya Kuvâ-yi Seyyâre’nin katılmasını reddetti.

• Kendi otoritesini kaybetmek istemedi; Mustafa Kemal ve İsmet İnönü ile sert tartışmalar yaşadı.

• İsyan olarak tanımlanan bu durum aslında “otorite çatışması”dır.

• Otorite Sorunu: Ethem, kendi kurduğu ve yönettiği birliklerin bağımsızlığını korumak istedi. Batı Cephesi Komutanlığı'na bağlanmayı ve komuta yetkisini devretmeyi reddetti. Bu durum, merkezi bir otorite kurmaya çalışan Ankara Hükümeti ile arasında ciddi bir gerilime yol açtı.

• Düzenli Orduya Karşı Çıkış: Ethem ve ağabeyleri, askeri disiplin ve hiyerarşi yerine kendi gerilla taktiklerini ve bağımsız hareket etme biçimlerini daha etkili buluyorlardı. Bu inanç, düzenli ordunun kurulmasına karşı durmalarına sebep oldu.

• Ağabeylerinin Etkisi: Tarihi kaynaklara göre, Ethem'in ağabeyleri Reşit ve Tevfik Beylerin düzenli orduya katılmama konusundaki ısrarı, isyan kararında etkili olmuştur.

Düzenli orduyla kopuş

Ankara hükümeti bütün milisleri dağıtarak düzenli orduya katılmalarını istedi. Ethem ve kardeşleri buna karşı çıktı. Batı Cephesi Kumandanı İsmet Bey ile gerginlik artınca taraflar karşı karşıya geldi.

I. İnönü Savaşı sırasında Ethem Bey Yunanlılarla iş birliği yaptı. Ardından kuvvetlerini dağıtarak Yunan işgalindeki topraklara geçti. Ankara İstiklâl Mahkemesi, Ethem ve kardeşlerini 9 Mayıs 1921’de vatana ihanet suçundan gıyaben idama mahkûm etti.

Yunan işgali altındaki topraklara sığınma fikri Çerkes Ethem'e çok ağır gelmişti, emri altındaki tüm askerleri serbest bırakarak Düzenli Orduya katılmalarına vesile olmuştu.

Çerkez Ethem Atatürk ile Görüştü mü?

• Evet. Mustafa Kemal Paşa ile defalarca görüştü.

• 1920’de Ankara’ya gelerek TBMM’de Mustafa Kemal ile fikir alışverişinde bulundu.

• Başlangıçta Atatürk’ün güvenini kazanmış olsa da, düzenli ordu meselesinde Atatürk’le de anlaşmazlığa düştü.

Çerkez Ethem ile Mustafa Kemal Atatürk (o dönem Mustafa Kemal Paşa) arasında çeşitli görüşmeler ve mektuplaşmalar oldu. Yozgat İsyanı'nı bastırmak için Ankara'ya geldiğinde, bizzat Mustafa Kemal tarafından istasyonda karşılandı.

Aralarındaki ilişki, başlangıçta karşılıklı saygıya dayansa da, düzenli orduya geçiş sürecinde yaşanan anlaşmazlıklar nedeniyle gerginleşti ve sonunda koptu.

Çerkez Ethem’in Sonu Ne Oldu?

Sürgün Hayatı ve Ölümü

Yunan işgalindeki topraklara sığındıktan sonra Enver Paşa ile birlikte Türkistan'da mücadeleye devam etme planları, Enver Paşa'nın şehit olmasıyla suya düşmüştür. Daha sonra Mısır, Lübnan ve son olarak Ürdün'e yerleşen Ethem, sürgün hayatı boyunca "vatan haini" damgasını taşımıştır. 1949 yılında Ürdün'ün başkenti Amman'da vefat etmiştir ve mezarı orada bir Çerkes mezarlığındadır.

Ethem, af talebinde bulunmamasının gerekçesini ise "Alnımda bu kara leke vatanıma nasıl dönebilirdim?" sözleriyle açıklamıştır. Bu sözler, onun onuruna ne kadar düşkün olduğunu ve durumun ağırlığını ne denli hissettiğini gösterir.

Çerkez Ethem, Milli Mücadele'ye hizmeti ve sonrasında yaşadıklarıyla, tarihimizde hem başarı hem de ihanet anlatılarıyla anılan karmaşık bir figür olmaya devam etmektedir.

• 1921’de Yunan tarafına geçtiği iddia edildi.

• Lozan Antlaşması sonrası 150 kişilik “Yüzellilikler” listesine alındı; Türkiye’ye dönmesi yasaklandı.

• Önce Yunanistan, ardından Almanya ve Ürdün’de yaşadı.

• Ömrünün son yıllarını Ürdün’de Amman’da geçirdi.

Çerkez Ethem’in Mezarı Nerede?

• Çerkez Ethem, 21 Eylül 1949’da Amman’da vefat etti.

• Mezarı, Ürdün’ün Amman kentinde Çerkez mezarlığında bulunuyor.

Halide Edip Adıvar'ın Gözlemleri

Halide Edip Adıvar, "Türk'ün Ateşle İmtihanı" adlı eserinde Ethem'i, "uzun boylu, iri yapılı, canlı bir iskelete benzeyen" ve "herkesi gölgede bırakan" heybetli bir figür olarak tasvir etmiştir. Bu tasvir, onun hem fiziksel gücünü hem de karizmatik kişiliğini yansıtır.

Çerkez Ethem, işgalin en kritik dönemlerinde büyük kahramanlık göstermiştir. Ancak düzenli orduya katılmayı reddetmesi, Ankara ile bağlarını koparması ve Yunan işgali altında olan Anadolu toprakları tarafına geçmesi nedeniyle resmî tarihte “hain” damgası yemiştir.

Kimine göre bir vatansever, kimine göre ise otoriteye boyun eğmeyen bir lider olan Çerkez Ethem, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde unutulmaz bir yere sahiptir.

Bugün hâlâ hakkında “kahraman mı, hain mi?” tartışmaları sürmektedir. ATB

Çerkez Ethem'in Resmi Kayıtlardaki Durum

2016 yılında Çerkez Ethem'in yeğeni Güner Kuban'ın iade-i itibar talebi üzerine yapılan araştırmada, Adalet ve İçişleri Bakanlıklarının resmi kayıtlarında Ethem'in "vatan haini" ilan edildiğine dair bir kanun veya kararın bulunmadığı ortaya çıkmıştır.

Ancak, Lozan Antlaşması sonrası "150'likler" listesinde yer alması ve vatandaşlıktan çıkarılması, onu fiilen hain konumuna düşürmüştür.

Çerkez Ethem Hakkında Tarihî Değerlendirme

• Çerkes Ethem’in asıl kırılma noktası düzenli orduya geçiş süreci oldu. Ankara, milis gücü yerine disiplinli orduyu tercih etti ve Ethem’in otoritesini kırmak istedi.

• Ethem’in Yunan’a geçişi, bir “sığınma” değil, aslında siyasi yalnızlaşmanın sonucu bir kaçıştı.

• İade-i itibar meselesi hâlâ tartışmalıdır. Bazı tarihçiler onun “hain” değil, “Ankara siyasetinin kurbanı” olduğunu söyler.

• Bugün akademik çevrelerde ağırlıklı görüş: “Çerkes Ethem hain değildi, ama şartların kurbanıydı.”

• Onun hikâyesi, Milli Mücadele’nin sadece cephede değil, siyaset sahnesinde de zorlu mücadelelerle yürütüldüğünü gösterir.

Çerkez Ethem Kronolojisi

• 1886 / 1887 → Balıkesir’in Emreköy (Bandırma-Mihaliç arası) köyünde doğdu. Çerkes Şapsığ boyuna mensuptur.

• 1905 → İstanbul’a giderek Bakırköy Süvari Küçük Zabit Mektebi’ne yazıldı.

• 1912-1913 → Balkan Savaşları’na katıldı.

• 1914-1918 → I. Dünya Savaşı’nda Kafkas ve Filistin cephelerinde savaştı.

• 1919 → Yunan işgaline karşı direniş için Kuvâ-yi Seyyâre adında süvari gücünü kurdu.

  • Batı Anadolu’da işgalcilere karşı halkı örgütledi.

• 1920 (ilkbahar-yaz) →

  • Anzavur İsyanı ve Düzce-Bolu, Yozgat isyanlarını bastırdı.

  • Ankara Hükümeti’nin otoritesini Anadolu’da güçlendirdi.

• 1920 (sonbahar) →

  • Mustafa Kemal Paşa ile görüştü, TBMM’de destek aldı.

  • Ancak düzenli ordu kurulmaya başlanınca otorite tartışmaları başladı.

• 1920 Aralık – 1921 Ocak →

  • Gediz Muharebesi sonrası İsmet İnönü ve Refet Bele ile anlaşmazlığa düştü.

  • Düzenli orduya katılmayı reddetti.

• 5 Ocak 1921 → Birliğiyle birlikte Yunan işgali altındaki Anadolu topraklarına geçti. Bu olay tarihe “Çerkez Ethem İsyanı” olarak geçti.

• 1923 → Lozan Antlaşması sonrası Türkiye’ye dönüşü yasaklanan “Yüzellilikler listesine” alındı.

• 1924-1949 → Yunanistan, Almanya ve Ürdün’de yaşadı.

• 21 Eylül 1949 → Amman/Ürdün’de vefat etti.

  • Mezarı hâlâ Amman’da bulunmaktadır.

Maddeler Hâlinde Çerkes Ethem’in Hikâyesi

1. Doğumu: 1886, Balıkesir.

2. Ailesi: Beş kardeşin en küçüğü, babası Ali Bey.

3. Askerlik: Evden kaçarak askeri okula yazıldı, süvari eğitimini birincilikle bitirdi.

4. Teşkilat-ı Mahsusa: Kuşçubaşı Eşref ile Balkanlar ve Irak Cephesi’nde görev aldı.

5. Milli Mücadele: 1919’da Anadolu’ya geçti, Kuvayı Seyyare’yi kurdu.

6. Kahramanlığı: Yunan ordusuna ve isyancılara karşı sert mücadele verdi.

7. Ankara ile Çatışma: İsmet Paşa ile sorunlar yaşadı, siyasi çekişmelere kurban gitti.

8. Yunan’a Sığınma: 1921’de kardeşlerinin etkisiyle Yunanlılara geçti; fakat askerlerini dağıtarak Ankara’ya teslim olmalarına imkân verdi.

9. Hainlik Tartışması: Resmî olarak “hain” ilan edilmedi, ancak Lozan’daki 152’likler listesine girdi.

10. Atatürk’ün Tavrı: Nutuk’ta ağır ifadelerle eleştirildi.

11. Sürgün Hayatı: Yunanistan, Berlin, Mısır, Lübnan ve Ürdün’de yaşadı.

12. Ölümü: 1949’da Ürdün’de veremden öldü, Amman’a defnedildi.

13. Af Dilemedi: Ankara’dan af istemediği için iade-i itibarı sağlanmadı.

14. Tarihî Değerlendirme: Kahramanlıkları inkâr edilemez, ancak siyasetle olan çatışmaları onu “hain mi kahraman mı” tartışmalarına mahkûm etti.

İnanç haberleri için TIKLAYINIZ!

Astroloji ve Rüya haberleri için TIKLAYINIZ!

Kadın Aile haberleri için TIKLAYINIZ!

Kültür Sanat haberleri için TIKLAYINIZ!