Her yıl büyük bir coşkuyla kutladığımız 29 Ekim Cumhuriyet Bayramı, Türkiye'nin modern tarihinin dönüm noktasıdır. Peki, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin (TBMM) Cumhuriyeti tam olarak neden 29 Ekim 1923'te ilan ettiğini hiç düşündünüz mü? Bu tarihin özel, sembolik bir anlamı var mıydı, yoksa olayların doğal bir sonucu olarak mı gelişti?
Cevap, yaygın kanının aksine, önceden belirlenmiş mistik bir tarihten ziyade, Mustafa Kemal Atatürk'ün siyasi dehasını, zamanlamasını ve bir krizi fırsata çevirme yeteneğini ortaya koyan bir dizi olayın sonucudur. 29 Ekim, bir takvim yaprağından çok, bir devlet krizinin çözüldüğü ve bir ulusun kaderinin yeniden yazıldığı gündür.
Cumhuriyet'e Giden Yoldaki Siyasi Zemin
Cumhuriyet'in ilanına giden süreci anlamak için 1923 sonbaharındaki siyasi atmosfere bakmak gerekir.
- Saltanat Kaldırılmıştı: 1 Kasım 1922'de Saltanat kaldırılmış, son Padişah Vahdettin ülkeyi terk etmişti. Artık egemenlik resmen millete aitti ancak devletin adının ve yönetim şeklinin (rejiminin) ne olacağı tam olarak netleşmemişti.
- Lozan İmzalanmıştı: 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile yeni Türk devletinin uluslararası tanınırlığı sağlanmış ve bağımsızlığı tescillenmişti.
- Başkent Belli Olmuştu: 13 Ekim 1923'te Ankara, yasal olarak yeni devletin başkenti ilan edilmişti.
Tüm bu gelişmelere rağmen, mevcut "Meclis Hükümeti Sistemi" ciddi bir tıkanıklığa yol açıyordu. Bu sistemde, bakanlar (vekiller) Meclis tarafından tek tek oylanarak seçiliyordu. Bu durum, güçlü ve uyumlu bir hükümet kurulmasını zorlaştırıyor, Meclis'teki farklı grupların muhalefetiyle sürekli bir siyasi istikrarsızlık yaratıyordu.
Kıvılcım: "Ekim Bunalımı" (Hükümet Krizi)
Cumhuriyet'in ilanını tetikleyen doğrudan olay, Ekim 1923'te yaşanan hükümet krizidir. Bu kriz, 29 Ekim tarihini adeta "zorunlu" kılmıştır.
27 Ekim 1923'te, Fethi Okyar'ın başkanlığındaki İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) istifa etti. Yeni bir kabine kurulması gerekiyordu. Ancak Meclis Hükümeti Sistemi'nin getirdiği zorluklar nedeniyle Meclis, yeni bakanları bir türlü seçemedi. Muhalif gruplar kilit bakanlıklar için gösterilen adayları engelliyor, Meclis kilitleniyordu. Ülke, fiilen "hükümetsiz" kalmıştı.
Bu durum, "Ekim Bunalımı" olarak tarihe geçti ve devletin işleyemez hale geldiğini açıkça gösterdi. İşte bu noktada, Mustafa Kemal Atatürk uzun zamandır planladığı adımı atmak için aradığı siyasi fırsatı yakaladı.
Tarihi Akşam Yemeği: "Yarın Cumhuriyeti İlan Edeceğiz"
Devletin başsız kaldığı bu kriz anında, Mustafa Kemal Paşa çözümü biliyordu: Rejimin adını koymak ve Meclis Hükümeti Sistemi'nden, Başbakan'ın kabinesini kurup Cumhurbaşkanı'nın onayına sunduğu "parlamenter kabine sistemi"ne geçmek. Bu sistemin adı ise "Cumhuriyet" idi.
28 Ekim 1923 akşamı, Çankaya Köşkü'nde yakın çalışma arkadaşlarını (İsmet İnönü, Fethi Okyar, Kazım Özalp, Ruşen Eşref Ünaydın gibi isimleri) yemeğe davet etti. Yaşanan hükümet krizini ve çıkış yolunu tartıştılar. Gecenin ilerleyen saatlerinde Atatürk, o tarihi kararını net bir şekilde açıkladı:
"Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz."
O gece, Mustafa Kemal ve İsmet İnönü, Anayasa'nın (Teşkilat-ı Esasiye) devletin yönetim şeklini "Cumhuriyet" olarak belirleyen ve Cumhurbaşkanlığı makamını oluşturan değişiklik metni üzerinde çalıştılar.
29 Ekim 1923: Krizden Devrime Bir Gün
29 Ekim günü, olaylar hızla gelişti:
- Sabah: Mustafa Kemal Paşa, önce Halk Fırkası (CHP) grubunu Meclis'te toplayarak yaşanan hükümet krizini anlattı. Çözümün ancak rejim değişikliği ile mümkün olacağını belirtti ve hazırladığı Anayasa değişikliği teklifini sundu.
- Öğleden Sonra: Teklif, Meclis'in Anayasa Komisyonu'nda (Kanun-ı Esasi Encümeni) görüşüldü ve jet hızıyla kabul edilerek Meclis Genel Kurulu'na sevk edildi.
- Akşam (Saat 18:00): Meclis Genel Kurulu toplandı.
- Saat 20:30: Anayasa değişikliği teklifi milletvekillerinin oylarına sunuldu. Teklif, Meclis'te bulunan 158 milletvekilinin tamamının oyuyla, "Yaşasın Cumhuriyet!" sesleri arasında kabul edildi.
- Saat 20:45: Türkiye Devleti'nin yönetim şekli resmen Cumhuriyet oldu.
- Hemen Ardından: Cumhurbaşkanlığı seçimine geçildi. Yapılan oylamada, Gazi Mustafa Kemal Paşa, 158 milletvekilinin tamamının oyunu alarak Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbaşkanı seçildi.
29 Ekim Tarihi Sembolik miydi?
Sıkça dile getirilen bir iddia, 29 Ekim'in, Mondros Mütarekesi'nin (30 Ekim 1918) imzalandığı tarihin hemen öncesine denk getirilerek, o zillet gününe bir cevap niteliği taşıdığı yönündedir.
Bu sembolik okuma manevi açıdan güçlü olsa da, tarihsel kayıtlar 29 Ekim tarihinin doğrudan bu nedenle seçilmediğini göstermektedir. Ana sebep, 27 Ekim'de başlayan ve 28 Ekim'de zirveye ulaşan hükümet krizidir. 29 Ekim, bu krizin çözülmesi için atılması gereken adımların atılabildiği ilk mümkün gün olmuştur.
Sonuç olarak; 29 Ekim önceden planlanmış, mistik bir yıldönümü değil, siyasi bir krizin zorunlu kıldığı, pragmatik bir zamanlamanın ürünüdür. Mustafa Kemal Atatürk, Meclis'in kilitlendiği, devletin işleyemez hale geldiği bir "bunalım" anını, bir "devrim" anına dönüştürmüştür. 29 Ekim, bir krizin çözüldüğü ve bir ulusun geleceğinin kurtarıldığı günün tarihidir.
