Sultan Abdülmecid (1839-1861) devrinde başta İstanbul'da ve taşrada yer alan il ve ilçelerde "rüşdiye mektepleri " açılmaya başlamıştır . Bunlardan biri de İnegöl'de İshak Paşa Medresesi'nin dershane bölümünde açılmıştır. Ortaokul seviyesinde tedrisat yapan İnegöl Rüşdiye Mektebi, yirmi yıl kadar burada öğretimini sürdürdükten sonra 1887 yılında Kaymakam Nusret Bey'in "Çınarlar Altı"nda yaptırmış olduğu "Türk Ocağı" binasına taşınmış ve uzun yıllar İnegöl Rüşdiye Mektebi, bu binada eğitim ve öğretimini sürdürmüştür. İlk hocası da Buhara'lı İdris Efendi olmuştur.
Söz konusu bina, daha sonra İnegöl Kız Sanat Okulu olarak da hizmet görecektir. 1960'lı yıllara kadar "Modern Medrese" niteliği taşıyan bu bina, ayakta kalmış ise de 1960'lı yıllarda İnegöl belediyesi'nce, tarihi İshak Paşa İmareti'nin etrafında çevre düzenlemesi yapılırken yıktırılmıştır. Sultan II. Abdülhamid (1876-1908) devrinde İnegöl'ün eski yerleşim alanlarından Sinan Bey, Cami-i Kebir, Yenice, Osmaniye, Orhaniye, Burhaniye, Süleymaniye, Hamidiye ve Mahmudiye mahallelerinden her birinde ilköğretim seviyesinde eğitim ve öğretim yapan birer sıbyan mektebi bulunmaktadır.
İNEGÖL'DE DÖRT ADET GAYR-İ MÜSLİM MEKTEBİ VARDI: Bu devirde İshak Paşa Kervansarayı'nın yerine yapılan 200 öğrenci kapasiteli bir mektep ile bir de inas=kız mektebi eğitim ve öğretime başlamıştır. 1898 yılı itibariyle İnegöl İlçe merkezinde, nahiye ve köylerinde 129 mektepde eğitim-öğretim yapılmaktadır. Bu 129 mektepten biri, rüşdiye; bir diğeri, inas=kız mektebidir. Dört tanesi, gayr-i müslim mektebidir. Geri kalan 123 mektep ise "mekteb-i ibtidaiye=ilk mektep"tir. Rüşdiye ve inas=kız mektebi dahil 125 Türk mektebinde toplam öğrenci sayısı 5.567'dir. Bunların 3.137'si, erkek; 2.380'ni ise kızdır.Dört adet gayr-i müslim mektebinde ise toplam öğrenci sayısı 689'dur. Bunların 467'si erkek, 222'si de kızdır.
CIRGIT HOCA: Bu sayılanların dışında İnegöl'de Yenice Mahallesi'nde 1868 yılından itibaren eğitimveren bir de "Cırgıt Hoca Halk Mekt bi" vardır. Bu halk mektebinde İshak Paşa Medresesi mezunlarından Hacı Hasan Efendi, yaygın eğitim-öğretim programı uygulamıştır. 1924 yılına kadar, yaygın eğitim statüsü içinde halkı burada eğitmiştir. Bu zat, halk arasında "Cırgıt Hoca" diye anılmıştır. Vefat ettiğinde de Noktacı K?sım Efendi'nin türbesine defnedilmiştir.
ÖNEMLİ NOT: İnegöl Belediyesi'nce günümüzde yapılan yeni imar çalışmaları esnasında İshak Paşa Kervansarayı'nın bulunduğu yerdeki okul binası ile şahıs malı haline gelmiş olan İshak Paşa Vakfı'na ait dükkanlar ortadan kaldırılmıştır.
İNEGÖL' DE HAMİDİYE ALAYININ KURULMASI: Sultan II. Abdülhamid, meşruti idareyi kabullenmek ve de ilan etmek şartıyla, 1876 yılında Osmanlı tahtına oturunca ilk iş olarak meşrutiyeti ilan etmiş ve "Meclis-i Mebusan"ı toplamıştır. Aynı yıl içinde Rus orduları, hem Rumeli ve hem de Kafkas cephesinde saldırıya geçmiş ve halk arasında "93 Muharebesi" adıyla anılan korkunç savaş fiilen başlamıştır.
DİNİN SANCAĞINA SAHİP OLAN KÖY: KULACA: Doğu cephesinde kullanılmak üzere -özellikle- Karakeçili Aşireti'ne mensup yörüklerden meydana gelen ve adına da "Hamidiye Alayları" denen askeri birliklerin oluşturulması cihetine gidilmiştir. İnegöl coğrafyasında bu askeri yapılanma birimi oluşturulurken Osmanlı'nın kuruluş devrinde ilk fetih edilen Kulacahisar Köyü, alay merkezi olarak belirlenmiş ve "Hamidiye Alayı"nın organize işi, Kafkas Cephesi Komutanı Derviş Mehmed Paşa'ya verilmiştir.
Muhtemelen o devirde tamir edilmiş olan Kulaca Mehmed Bey Camii'nin içinde yer alan "kuşak yazısı"nda -halen- Derviş Mehmed Paşa'nın ismi görülmektedir. Kurulan "Hamidiye Alayı"na ait sancak, yıllarca Kulaca Köyü Mehmed Bey Camii minberinde asılı kalmıştır. Bu sebepten bazı vakıf kayıtlarında Kulacahisar köyü,"Alemüddin Köyü = Dinin sancağına sahip Köy" olarak da isimlendirilmiştir.
Kulacahisar ve Hamzabey köylerinde bulunan cami ve de medreseler, Yavuz Sultan Selim'in 1516 yılında gerçekleştirdiği Mısır seferi esnasında vuku bulan Mercidabık Muharebesi'nde şehit düşen Mehmed Bey tarafından inşa edilerek hizmete açılmıştır. Osmanlı'nın kuruluşunda ilk fetih edilen kalenin Kulacahisar olduğu hatırlanmalıdır. Burası, Osman Bey'in ağabeyi Savcı Bey'e ve çocuklarına dirlik olarak verilmiştir. Daha sonraki yıllarda Kulacahisar, Savcı Bey torunlarından Süleyman Bey kızı Hatice Hatun'a temlik edilmiştir.
RECEP AKAKUŞ HOCANIN ESERİNDEN
DÜZENLEYİP YAYINA HAZIRLAYAN
AYHAN BAYRAKTAR
